Ngày trước, tôi thường phụ đạo miễn phí cho các lưu học trò Campuchia theo học tại Đại học Bách khoa Hà Nội.
Mặc định kiến thức nền móng của các bạn ấy chưa tốt nên tôi chữa bài rất chậm và tận tường. Đến bài khó tôi dừng lại hỏi, có ai thắc mắc gì không? Một lần có sinh viên hỏi: “Vận tốc là gì hả thầy?”. Tôi thấy rất bối rối. Vì đang nói câu chuyện về con tàu siêu thanh, thì có bạn lại hỏi đi bộ là gì. Tôi hỏi cả lớp, có ai có câu hỏi rưa rứa không? Nhiều cánh tay giơ lên. Chúng tôi phải bắt đầu lại từ đầu, giống như khi học bảng cửu chương vậy.
Vài năm gần đây, các lưu học sinh không cần nhờ tôi phụ đạo nữa, và số lưu học trò Campuchia cũng ít đi. Tôi chuyện trò với họ thì biết giáo dục Campuchia đã có rất nhiều thay đổi.
Vào năm 2013, Thứ trưởng Bộ Tài chính Campuchia, Hang Chuon Naron, được bổ nhậm ra cái vẻ trưởng Giáo dục. Không giống như dự đoán, việc trước nhất ông làm là thực thi chính sách “không ăn lận” trong giáo dục và đua, chứ không phải bắt đầu bằng các kế hoạch cải cách nhiều triệu USD.
Ông nói, thảy việc chi tiêu - như tiêu xài cho sách giáo khoa, tiêu xài thêm cho các nguồn lực, ngay cả lương cao hơn cho đay, nếu học trò không chịu học, thì cũng chẳng thể đạt hiệu quả. Hệ thống giáo dục tưởng thưởng cho những vụ gian lậu, phải được thay thế bằng một nền văn hóa xứng đáng có lợi cho những em chăm học.
Năm 2014, gần 90 nghìn học sinh Campuchia bước vào mùa thi tốt nghiệp chống gian lậu trước hết và đã có hơn 60% thí sinh bị đánh trượt. Kết quả chấn động dư luận. học trò biết rằng muốn thi đỗ, chỉ có cách độc nhất vô nhị là phải học, chứ không thể kiếm cơ may ở đền chùa và đợi mong vào việc quay cóp. Việc bắt đầu bằng kiên tâm triệt ăn lận chẳng những buộc học sinh phải chăm học mà còn làm biểu hiện khuyết tật của hệ thống. Theo ông bộ trưởng, nếu cứ nhắm mắt xuôi tay bò, thì đầu vào của sinh viên Campuchia sẽ có một lỗ hổng rõ rệt. Và như thế, không thể có một thế hệ trẻ có năng lực thật sự.
Năm 2015, số học trò bị trượt đã giảm đi, nhờ học sinh đã siêng năng hơn chứ không chơi nhiều như trước. Việc “học trò muốn đi học” nghe đơn giản nhưng chính là tiền đề cho việc cách tân toàn diện nền giáo dục vốn rất yếu kém của Campuchia. Chương trình học, nội dung sách giáo khoa và phương pháp giảng dạy được đổi thay từng bước kiên cố theo hướng hiện đại. Đời sống nghiêm phụ được cải thiện. Nhờ cách tân đúng hướng, giáo dục Campuchia đi vào ổn định và được đánh giá cao bởi dư luận quốc tế.
Từ năm 2006, chúng ta đã đặt ra đích tổ chức kỳ thi tốt nghiệp lớp 12 trang nghiêm và bắt đầu có chuyển biến về thái độ học tập của học trò. Nhưng thời cơ đã bị bỏ qua sau đó. Phong trào hai không (không thụ động, không bệnh thành tích), giờ được giới chúng tôi gọi vui thành “Không học” và “Không dạy”. Mọi chuyện trở lại như cũ và đến bữa nay, nạn ăn lận trong giáo dục không có dấu hiệu suy giảm.
Nền giáo dục nước ta đã tiến hành nhiều đợt cách tân. Song những cách tân đó bản chất chỉ là những cuộc tôn tạo hoặc thay sách giáo khoa. Không có đổi thay về nguyên lý, mà chỉ là những cải tiến vụn vặt; đề án canh tân không dựa trên các thành tựu nghiên cứu khoa học (mặc dù chúng ta có đầy đủ các viện nghiên cứu này) và thực tế giáo dục nên không khả thi. Tệ hại hơn, là thất bại sẽ được đổ lỗi cho cơ sở vật chất và trình độ nghiêm đường. Cứ mỗi lần cải cách là một lần đay nghiến bị mắng là dốt, bằng một từ mỹ miều là “bất cập”.
Phản xạ thường nhật trước lối nghĩ suy "thiếu và yếu" này là đòi hỏi nguồn lực đầu tư. Vài chục nghìn tỷ, vài nghìn tỷ, là những đòi hỏi được đưa ra trước mỗi lần cách tân - như thể tiền nong là tiền đề của giáo dục vậy.
Trong khi, như câu chuyện ở Campuchia đã chỉ ra, tiền đề của giáo dục là những gạch đầu dòng khúc triết về mục tiêu, về triết lý.
Thực tế thất bại của các lần canh tân trước, đề án ngoại ngữ 2020, dự án dài mới VNEN tiêu tốn hàng nghìn tỷ đồng đã minh chứng cho điều này.
Dự thảo chương trình phổ biến tổng thể 2017 nêu vấn đề đổi mới toàn diện nhưng vẫn không thấy tư tưởng của đổi mới. vì vậy dự thảo tất nhiên chỉ nói được ý nguyện của tác giả, chứ không nêu được đổi mới vận hành theo triết lý nào. Thay vì luận giải một cách khoa học và thuyết phục, đề án được đem ra “chia sẻ trách nhiệm” bằng cách tổ chức những cuộc lấy ý kiến đóng góp của toàn tầng lớp.
Thiếu triết lý chẳng khác gì thiếu bộ định vị của người đi đường. Thế nên lúc rẽ phải, lúc lại rẽ trái. Nếu bị vấp ngã thì không biết đứng dậy bằng cách nào. Giống như việc hôm nay thêm môn này, mai lại bớt môn kia. Chú trọng tri thức thì quên năng lực. Chú trọng năng lực lại quên tri thức...
Chúng ta đang sống trong thế kỷ 21, trong một nền kinh tế đòi hỏi sự cạnh tranh bằng kiến thức, bằng ý tưởng, bằng tư duy, bằng tốc độ, thì chương trình học nhồi sọ là chẳng thể chấp nhận được nữa. Phải cải cách. Nhưng nếu cách tân mà sai thì hậu quả để lại kéo dài hàng thập kỷ. Đôi lúc tôi nghĩ, nếu thay đổi mà không có đường đi, thì tốt nhất đừng làm gì cả, là đã may cho đay nghiến và học trò rồi.
Và tôi tin, chắc không lâu nữa, các bạn học sinh Campuchia sẽ không còn phải sang học ở Việt Nam. Vì chúng ta có nghìn tỷ, nhưng họ có triết lý.
Góc nhìn khoa học
